Een blog door Femke Feenstra, architect-directeur bij Gortemaker Algra Feenstra, over de toekomst van de psychiatrie.
We moeten zintuiglijk ontwerpen – met name in psychiatrische klinieken. Die zijn in Nederland vaak dusdanig functioneel en met een tomeloze eenzijdigheid ontworpen, dat ze patiënten onvoldoende voorbereiden op een terugkeer in de maatschappij.
Prikkelen, daar draait het om: voor het geestelijk welzijn van de patiënt zijn stimuli nodig. Helaas wordt het belang van een zintuiglijk ontwerp nog vaak onderschat. Vooral bij directies en bestuurders is een mindshift nodig.
Psychiatrische klinieken en inrichtingen zijn bekend terrein voor mij: ik zie er velen. De meeste zijn gebouwd in de jaren ’90, tijdens de vermaatschappelijking van de zorg waarbij de meeste patiënten van instellingsterreinen uit het bos naar de stad zijn verplaatst. Architecten en hun opdrachtgevers gingen er destijds in hun ontwerpen vanuit dat patiënten maar kort in een kliniek zouden verblijven. Veiligheid, bouwtechnische eisen en functionaliteit waren de uitgangspunten. De beleving van de patiënt was van secundair belang.
Zo lang mogelijk thuis
Nu, vijftien jaar later, is de maatschappelijke realiteit onmiskenbaar veranderd. Natuurlijk doen we in het kader van mantelzorg wel degelijk ons best om mensen zoveel en zo lang mogelijk thuis te helpen. Maar de praktijk blijkt weerbarstig: ik zie met eigen ogen dat psychiatrische patiënten vaak lang in klinieken verblijven. Alle nieuwe inzichten en de veranderde situatie ten spijt, hebben veel klinieken en inrichtingen die ik bezoek nog steeds een overwegend vlakke en eenzijdige uitstraling.
Het gebouw blijkt vaak niet meer dan een anonieme en grootschalige verzameling van ruimtes; je ziet jezelf er nog geen drie dagen wonen. Vooral in binnensteden is de ruimte beperkt. Daar zitten patiënten soms jarenlang opgesloten in een gebouw met een stuk of tien privékamers, een gemeenschappelijke woonkamer, een gang, een therapieruimte en een tuintje. Een schrijnend verschijnsel, want in al die rust en stilte draait hun brein op volle toeren door.
Hulp bij ontwaken
Omdat wij veel opdrachten in de zorg vervullen, was het voor mij niet meer dan logisch om zintuiglijk ontwerpen als onderwerp voor mijn afstudeeronderzoek ‘Huis voor alle Zinnen’ te kiezen. Dat werd zo goed ontvangen, dat ik nu geselecteerd ben voor een onderzoek van het Stimuleringsfonds Ontwerp & Dementie. Gortemaker Algra Feenstra past zintuiglijk ontwerpen inmiddels toe bij het ontwerpen van woonzorgcentra in België.
Onlangs gaf ik er nog een lezing over. Het idee van zintuiglijk ontwerpen is dat psychiatrische patiënten, net als ieder mens, moeten kunnen bewegen, voelen, horen, ruiken en zien. Ruimte voor beleving stimuleert hun gedachten, gevoelens en gedrag. Zo helpt een prikkelende omgeving patiënten als het ware te ontwaken, in plaats van ze te laten slapen. Dat is aantoonbaar beter voor hun geestelijk welzijn en op termijn ook voor hun terugkeer in de maatschappij.
Achterhaalde erfenissen
Inmiddels is het de hoogste tijd dat ook wijzelf wakker worden. Het is immers nooit te laat om ons te ontdoen van achterhaalde erfenissen. Tegen directies en bestuurders van klinieken en inrichtingen zeg ik: herzie het ontwerp van uw gebouwen eens kritisch. En maak van zintuiglijk ontwerpen de nieuwe norm. Een grote ingreep is lang niet altijd nodig; met kleine aanpassingen is veel te bereiken.
Deze blog is ook gepubliceerd op zorgplatform Skipr.
